Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie
Jürgen Habermas (,
en . Hij wordt gezien als een van de meest vooraanstaande hedendaagse filosofen en een van de belangrijkste vertegenwoordigers van de .
Zijn bijdragen zijn vooral gericht op de , de
en de , alhoewel hij zich ook heeft uitgelaten over onderwerpen als ,
en . Hij verkreeg nationale bekendheid door zijn theorie over de publieke sfeer (). Deze theorie beschreef hij in zijn boek Strukturwandel der ?ffentlichkeit (1962). Als zijn
geldt echter Theorie des kommunikativen Handelns (1981) waarin hij stelt dat er naast de traditionele instrumentele rationaliteit ook nog een communicatieve rationaliteit bestaat. Verder heeft hij ook nog een eigen vorm van ethiek ontwikkeld, namelijk de , die op inzichten van zijn vroegere werk verder bouwt. In Faktizit?t und Geldung (1992) paste hij zijn theorie dan weer toe op de .
Habermas groeit op in , een kleine plaats vlak bij Keulen. Zijn ouders waren geen , maar als voorzitter van de Kamer van Koophandel koos zijn vader voor de rol van meeloper om zijn maatschappelijke positie niet te verliezen. Toen
aan de macht kwam (31 januari ), was Habermas vier jaar. In de laatste maanden van de
werd hij naar het westelijk front gestuurd. Net als veel andere Duitse jongens van die tijd werd hij lid van de . Na de oorlog, Habermas was toen 15 jaar, kwam hij erachter wat zich daadwerkelijk tijdens het naziregime had afgespeeld. De verslagen van oorlogsprocessen en de beelden van de concentratiekampen stonden in schril contrast met hetgeen het Duitse volk door de nazi's was voorgehouden en het kleinburgerlijke 'nette' van zijn omgeving. Daardoor verloor hij het vertrouwen in 'de mens'. Door de
na de oorlog en het Duitse
herstelde zijn vertrouwen in de mensheid weer enigszins. Habermas kwam tot de conclusie dat de wereld en de mens krom in elkaar zitten: in staat tot al het goede en al het slechte. Habermas noemt het jaar
als het jaar waarin hij eigenlijk geboren is.
Habermas studeerde Duitse letterkunde, , ,
aan de universiteiten van ,
en . Aan die laatste universiteit promoveerde hij. Later sloot hij zich aan bij de , met denkers als
en , van wie hij later ook de assistent zou worden. Het is bekend dat Horkheimer en Habermas op gespannen voet stonden, en dat Habermas hierdoor zijn
Strukturwandel der ?ffentlichkeit (1962) in
moest afleggen. Over zijn persoonlijke leven geeft hij niet veel prijs. Wat wel bekend is, is het feit dat Habermas met een
geboren is, van invloed is geweest op zijn ontwikkeling. Als kind kon hij zich moeilijk verstaanbaar maken waardoor hij doordrongen raakte van hoe belangrijk het sociale leven voor een mens is. Nog dieper trof hem de fundamentele rol van de taal als communicatiemiddel. Het zette hem aan het denken over
van zwakkere groepen.
won Habermas de . Hij was de initiatiefnemer van de , een debat in Duitsland over de plaats in het geschiedbeeld van het
in het 20e-eeuwse Duitsland. In 2013 werd aan Habermas de
toegekend.
Het denken van Habermas begeeft zich op het gebied tussen
in de vorm van ge?ngageerde maatschappijkritiek. Doordat hij zich voortdurend in het publieke debat mengt, maakte dit hem tot een invloedrijk filosoof en gezaghebbend intellectueel in het naoorlogse Duitsland. Hij stelt actuele vragen die gaan over de toekomst van de
en de relevantie van een wereldregering, over de rol van
samenleving, over de mogelijkheid en wenselijkheid van een
recht. Thema's als , taaltheorie, vragen rond de ideale vorm van menselijke communicatie komen in Habermas denkwereld voortdurend in nauw verband degelijk gestructureerd terug.
Het filosofisch werk van Habermas kunnen we het best in drie perioden samenvatten, waarvan de laatste wellicht de meest belangrijke is. In de eerste periode is zijn werk
geori?nteerd. In zijn proefschrift uit 1954 over Das Absolute und die Geschichte: Von der Zweisp?ltigkeit in Schellings Denken staat dat we de dingen niet meer moeten willen beheersen met techniek, maar moeten vernemen en de dingen laten gaan.
Zodra Habermas als assistent van
gaat werken in het Institut für Sozialforschung in
staat hij voornamelijk een op
ge?nte praktische
voor, omdat theoretische interpretaties niet tot veranderingen leiden die maatschappelijke relevant zijn. Dit werkt hij uit in een bundel sociaal-filosofische studies die in
verschijnt onder de naam Theorie und Praxis.
Eind jaren zestig wordt Habermas in één klap wereldberoemd met zijn Technik und Wissenschaft als ‘Ideologie’ (1968). In dit werk staan de verhoudingen tussen systeem en leefwereld centraal. In een kritiek op , die de
maatschappij in haar totaliteit beschouwt, maakt Habermas onderscheid tussen enerzijds een politiek-economisch systeem en anderzijds een op
gerichte leefwereld. Habermas begint in deze periode met zijn onderzoek naar de grondslagen van de kritische maatschappijwetenschappen. Verschillende wetenschappen hebben verschillende kennisbelangen, zo stelde hij.
Jürgen Habermas vanachter rechts, vooraan staan
Waar kan het gedachtegoed van Habermas geplaatst worden? In de filosofische traditie is Habermas niet los te denken van de
of ook wel de
waarvan Habermas de tweede generatie vormt. In de beginperiode was hij dientengevolge ook gevoelig voor de invloeden die de eerste generatie, vertegenwoordigd door
en , heeft ondergaan van onder anderen
en later . De eerste generatie kritiseerde de
en keerde die zelfs om, maar hield er nog wel aan vast. Als joodse denkers wilden zij de gruwelen van het
doordenken. Dit is niet mogelijk met de dialectiek van Hegel, waarin “Das Ganze das Wahre ist”. Sommige filosofen verwerpen Hegel en het collectieve denken omdat hiermee het
te legitimeren zou zijn. Door omkering van Hegels dialectiek maakt het algemene plaats voor het bijzondere, een maatschappelijk proces dat zich in de loop van de 20e eeuw voltrokken heeft, in aansluiting op de filosofische vernieuwingen die eraan voorafgingen. Alle wilsfilosofen, zoals , ,
zijn vertegenwoordigers van deze filosofische omslag in het denken van collectief naar individueel. Dit proces van individualisering heeft vervolgens een groot deel van de 20e eeuw nodig om in maatschappelijk processen door te dringen.
Habermas vernieuwde dit emancipatoire gedachtegoed, bekritiseerde het en vormde het om, in aansluiting op de actualiteit. Vanaf de jaren 60 vindt hij steeds meer zijn eigen karakteristieke filosofische houding, waarbij de beginperiode wel voorwaarde is, maar waar zijn 'eigen' filosofie niet uit af te leiden is. De condities waaronder een 'nieuwe' filosofie ontstaat bepalen niet dw zo is de latere Habermas niet af te leiden uit zijn vroegere Heideggeriaanse en Marxistische fasen. Hij wil dan talloze idee?n en filosofen verenigen, onder wie , het
van onder anderen . Habermas doorbreekt in zijn werk bepaalde klassieke grenzen binnen de filosofie en overbrugt zo in zekere zin de breuk tussen de
met auteurs als ,
en , en de
met auteurs als ,
Habermas verwierf vroege bekendheid voor zijn theorie over de publieke sfeer (). Deze theorie houdt in dat er voor een optimale publieke sfeer een ruimte moet zijn waarbinnen
discussies kunnen worden gevoerd, vrij van dwingende machten. Volgens Habermas was hier sprake van in de
van de . In deze periode werd er immers druk gediscussieerd over allerlei literaire en kunstzinnige onderwerpen, maar al snel ook over politieke en sociale zaken binnen de verschillende
en . Onder de leden van deze bijeenkomsten heerste een gevoel van gelijkheid en gold enkel de kracht van het argument.
In de laatste eeuwen voltrekt zich echter een proces waarin deze kostbare publieke sfeer langzamerhand verloren gaat. Zo volgt Habermas
die in de 19e eeuw al een overgang van "gemeenschap" naar "maatschappij" zag opkomen, waarbinnen het publieke debat steeds meer onder druk kwam. Sterker nog kwam deze openbaarheid in het gedrang door het opkomende
en de daarbijhorende concurrentiedrang en nadruk op het eigenbelang. Vandaag de dag is dus mede door de komst van de
en de vervagende grenzen tussen privé en staat, een publieke sfeer overgebleven die in niets lijkt op de volgens Habermas optimale situatie. Ook de recente confrontatie met oorlogszuchtige en
staten heeft de publieke opinie geen goed gedaan.
Andere kernpunten van zijn werk zijn de analytische benadering van de ontwikkelde kapitalistische maatschappij, democratie, politiek en de ratio. Verder gaat Habermas in dit werk op zoek naar een manier via welke men deze kritische functie van de openbaarheid weer kan herstellen. Vereisten voor een goede publieke sfeer zijn voor Habermas onder andere het vooropstaan van het gemeenschappelijk belang, en het ontbreken van elke soort dwang buiten dat van het goede argument.
In het begin van de jaren 70, wanneer men in de filosofie kan spreken van de "", doet deze verschuiving zich ook voor in het werk van Habermas. De grootste invloed ging uit van de
en , maar anderzijds ook van
. Andere invloeden waren ook de
van . Op basis hiervan ontwikkelde Habermas zijn
(Universalpragmatik) en zijn .
Deze inzichten mondden in de jaren 80 uit in zijn magnum opus Theorie des kommunikativen Handelns (1981), bijgenaamd het blauwe monster (vanwege de kleur van de kaft en de taaie 1150 bladzijden tellende inhoud). In dit tweedelige werk ontwikkelt Habermas
een theorie over de dubbele rationalisering van de
een maatstaf voor
een kritische diagnose van deze moderne samenleving.
Dubbele rationaliteit
Jürgen Habermas, tijdens een lezing aan de
Aanvankelijk stond de
negatief tegenover het traditionele idee van een rationaliteit die de maatschappij op een goede manier kan inrichten, zoals men dat nog in de periode van de
dacht. Een klassiek werk binnen de Frankfurter Schule is dan ook de
(1947) van
en . In dit werk stelden beiden dat het klassieke project van de verlichting heeft gefaald en dat de rationaliteit en haar idealen in haar tegengestelde zijn omgeslagen: in fenomenen als de
toont het Westen zijn ware gelaat, namelijk dat van irrationaliteit en onderdrukking.
Habermas is het met deze thesis niet eens. Volgens Habermas zijn er immers in de moderne samenleving twee vormen van rationaliteit aan het werk. Ten eerste de doel-middelrationaliteit die overwegend werkzaam is in wat Habermas het systeem noemt, en ten tweede is er ook nog een "communicatieve rationaliteit" die het bindende mechanisme is in de leefwereld. De fout die Horkheimer en Adorno maakten, was dat ze dachten dat rationaliteit enkel uit doelration dit foute idee is te herleiden tot , die rationaliteit al gelijkstelde met praktische kennis over hoe met middelen om te gaan. Habermas betoogt echter dat hiernaast ook nog een andere vorm van rationaliteit bestaat, namelijk een die voortkomt uit de eigenheid van de communicatie zelf. Verder bouwend op de idee?n van Austin en Searle en hun , stelt Habermas dat achter elke discussie en elk gesprek meer schuilt dan louter woorden. Wanneer mensen in gesprek met elkaar treden, doen ze immers meer dan de ander louter als middel of instrument te gebruiken, maar veronderstellen ze dat ze te maken hebben met rationele personen. Zo stelt Habermas dat bij elk gesprek er drie geldigheidsaanspraken worden gedaan:
Waarheid: men veronderstelt dat de gesprekspartner de waarheid spreekt.
Normativiteit: men veronderstelt dat de gesprekspartner gerechtigd is om de uitspraken te doen die hij doet.
Waarachtigheid: men veronderstelt dat de gesprekspartner meent wat hij zegt en de discussie serieus neemt.
Maatstaf voor maatschappijkritiek
De eigenheid van communicatie is echter niet enkel dat men deze veronderstellingen en geldigheidsaanspraken maakt, maar dat men deze ook rationeel ter discussie kan stellen. Deze claims moeten kunnen worden bediscussieerd in een proces waarin rationele argumenten worden uitgewisseld en uiteindelijk de kracht van het betere argument tot zijn recht komt. Ieder die dus een uitspraak maakt waarin hij bijvoorbeeld betoogt waarheid te spreken (bv. "het regent buiten") maakt deze eerder vernoemde geldigheidsaanspraken die op hun beurt ter discussie gesteld kunnen worden. Zo kan men vragen naar een rechtvaardigheid betreffend waarheid ("is het zo dat het regent?"), de normatieve rechtvaardiging ("hoe kan jij weten dat het regent?") en de waarachtigheid van die uitspraak ("zeg je het niet enkel opdat je niet naar buiten moet?"). Hierop kan dan de gesprekspartner reageren en zo komt men in een rationele discussie.
Voor Habermas zijn er echter nog andere voorwaarden om tot een echte rationele discussie te komen. De bekendste voorwaarde is wellicht die van de "machtsvrije communicatie" (Herrschaftsfreie Kommunikation) die stelt dat geen enkele deelnemer een overheersende rol mag spelen in de discussie, gebaseerd op iets anders dan de macht van het betere argument. Verdere voorwaarden zijn ook dat alle gesprekspartners argumenten en problemen kunnen aandragen, ze niet op voorhand worden uitgesloten van de discussie en ze ook werkelijk een discussie willen voeren. Dit lijken op zich redelijk ideale voorwaarden, die echter nooit in praktijk gerealiseerd kunnen worden. Habermas erkent dit, maar stelt dat deze vooronderstellingen desondanks toch door de gesprekspartners worden verondersteld bij elke discussie. Als het echter uitkomt dat deze voorwaarden worden geschonden, dan zullen de gesprekspartners zich inderdaad teleurgesteld uit het gesprek terugtrekken.
Habermas stelt daarnaast ook voor dat deze nieuwe soort rationaliteit, deze communicatieve rationaliteit, de basis kan vormen voor traditionele waarden die in de moderniteit ter discussie werden gesteld. Gegevens als waarheid en normatieve geldigheid kunnen volgens Habermas net gebaseerd worden op deze communicatieve rationaliteit. Waarheid is volgens Habermas een product van een rationele consensus, die op zijn beurt het gevolg is van een rationele discussie onderhevig aan de eerder vernoemde vereisten. Daarnaast is dit ook voor de ethiek geldig en werkt Habermas een
uit: net als waarheid is een morele norm gebaseerd op een rationele consensus tussen alle betrokken partijen.
Kritische diagnose
Met deze nieuwe inzichten in het achterhoofd stelt Habermas een nieuwe kritische maatschappijdiagnose voor. Belangrijk is het onderscheid tussen systeem en leefwereld. De term systeem haalt Habermas uit de sociologie, namelijk vanuit de
ontwikkeld door
en . Voorbeelden van een systeem zijn het economisch systeem en de staats. Binnen een systeem is vooral het doelrationeel handelen dominant, en is de rol van de communicatieve rationaliteit eerder marginaal. Binnen de leefwereld daarentegen, dat begrepen moet worden als de gehele verzameling van culturele idee?n die constant op de achtergrond meespelen, is vooral communicatieve rationaliteit toonaangevend. De term leefwereld (Lebenswelt) haalt Habermas uit de
en . Het is Habermas' these dat de leefwereld het meest wezenlijk is en de doorbraak van het systeem mogelijk heeft gemaakt. Op dit punt in de moderniteit hebben we volgens Habermas echter het kritische punt bereikt waarop het systeem zich losmaakt uit zijn bedding in de leefwereld en haar zelfs begint de domineren. Het gevolg is dat zich
voordoen in de maatschappij. De crisis van de moderne maatschappij is dus net, volgens Habermas, dat het economisch en administratief systeem langzamerhand ook de leefwereld infiltreren. Habermas spreekt dan ook over de "kolonisering van de leefwereld" door deze systemen.
De oplossing ligt dan ook volgens Habermas in het gebruik van dit nog onaangeroerd potentieel binnen de communicatieve rationaliteit, zoals die bijvoorbeeld terug te vinden is binnen
en de publieke sfeer. Het project van de moderniteit en de verlichting is dus geen verloren project, maar heeft slechts nood aan herori?ntatie.
voor het hoofdartikel over dit onderwerp.
De ethiek van Habermas is sterk ge?nspireerd op die van de filosoof .
Op basis van zijn eerdere inzichten en zijn opvattingen over de universele , ontwikkelt Habermas in de jaren 80 in dialoog met
zijn eigen versie van de . Hierbinnen plaatst Habermas zich expliciet in de traditie van de
, met de nadruk op
plichten, maar verrijkt deze met zijn communicatieftheoretische inzichten om zo de Kantiaanse ethiek van zijn
te ontdoen. De kenmerken bij uitstek van zijn ethiek zijn volgens hemzelf zijn deontologische inslag, zijn
inhoud en de sterke nadruk op het formele en universele karakter ervan.
Dat de ethiek cognitivistisch is, wat wil zeggen dat morele uitspraken een cognitieve inhoud hebben en niet louter uitdrukkingen van gevoelens zijn, blijkt uit de wijze waarop we over ethiek spreken en hoe we ermee omgaan. Zo hebben morele normen ten eerste volgens Habermas een karakter dat sterk analoog is met gewone feitelijke uitspraken. Zo kan de normatieve geldigheid van normen immers gefundeerd worden aan de hand van rationele argumenten. Het verschil is echter gelegen in het feit dat normatieve uitspraken geen echte relatie tot de wereld hebben - zij spreekt niet over wat bestaat - maar net over hoe men moet handelen. Op deze wijze blijven het slechts analoge gevallen en zijn ze niet tot elkaar te herleiden.
Ze is deontologisch in de zin dat ze net als Kant onderscheid maakt tussen het "goede leven" en de vraag naar het morele goede handelen. De discoursethiek van Habermas richt zich enkel op de morele regels voor het correcte handelen en laat de vraag naar de inhoud van het goede leven dan ook buiten beschouwing. Het gaat dus als het ware voor Habermas over wat rechtvaardig en moreel juist is, meer dan over hoe de mens het perfect gelukkig en deugdzaam leven kan leiden. Op analoge wijze maakt hij ook een onderscheid tussen "moraal" en "ethiek": ethische vragen blijven steeds op het niveau van het particuliere contextgebonden wereldbeeld en ontbreekt elke universele geldigheid, terwijl morele vragen deze claim van universaliteit net wel maakt. Hij schrijft:
"Wir machen von der praktischen Vernunft einen moralischen Gebrauch, wenn wir fragen, was gleichermassen gut ist fü einen ethischen Gebrauch, wenn wir fragen, was jeweils gut ist für mich oder für uns."
In feite, en Habermas erkent het ook zelf, is de term "discoursethiek" een slecht gekozen term, want het gaat net volgens Habermas niet om de ethiek, maar om de moraal. Beter is het dan ook om te spreken over de "discourstheorie van de moraal". Desondanks blijft Habermas toch nog aan het begrip discoursethiek vasthouden omdat het nu eenmaal zo ingeburgerd is.
Op deze wijze is ook het formalistisch karakter van Habermas' ethiek te begrijpen: zij spreekt zich niet uit over bepaalde deugden of waarden die bovenaan geplaatst moeten worden, maar blijft heel formeel, net als Kant met zijn . In het centrum van de discoursethiek van Habermas staat het formeel principe (U), dat stelt:
(U) De gevolgen en bijverschijnselen die vermoedelijk zullen voortvloeien uit de algemene naleving van de betwiste norm moeten door alle deelnemers ongedwongen kunnen worden geaccepteerd.
Dit principe maakt het mogelijk om in het geval van een moreel conflict op een formele en abstracte wijze een onpartijdig oordeel te vellen. De discoursethiek probeert dus op deze wijze een principe aan te bieden dat de formele, dat wil zeggen los van elke inhoud, mogelijkheid cre?ert om over specifieke morele normen te oordelen of ze al dan niet als moreel gegrond gezien kunnen worden.
Als laatste kenmerk is er ook het universele karakter van de ethiek. In navolging van Kant stelt Habermas dat de moraal los van elke concrete culturele bepaaldheid en specifieke tijdsgeest moet zijn. Hij schrijft:
"Universalistisch nennen wir schliesslich eine Ethik, die behauptet, dass dieses (oder ein ?hnliches) Moralprinzip nicht nur die Intuition einer bestimmten Kultur oder einer bestimmten Epoche ausdrückt, sondern allgemein gilt."
De motivatie achter deze nadruk op het universele karakter is dat Habermas een manier wil ontwikkelen waarop men de normatieve geldigheid van normen kan funderen die niet enkel gebaseerd is op de westerse conceptie van moraliteit. Deze discoursethiek moet met andere woorden ook culturen kunnen overtuigen die niet, zoals het Westen, met een erfenis van de
De Franse filosoof
verkondingde in zijn werk het einde van de moderniteit af, en luidde het
in - een idee waartegen Habermas in zijn werk fel reageert.
Zoals ook al uit de inhoud van zijn magnum opus bleek, zet Habermas zich in zijn werk sterk af tegen de verschillende stromingen binnen de filosofie en andere disciplines, die zich sterk negatief uitlaten over de moderniteit. Habermas viseerde voornamelijk de , zoals bijvoorbeeld bij de Franse filosoof , die hij als "" typeerde. Hij zette zijn mening hierover vooral ook uiteen in verschillende lezingen, zoals naar aanleiding van het in ontvangst nemen van de Theodor-W.-Adorno-Preis in 1980 en de tussen maart 1983 en september 1984 gehouden lezingen aan het
in . Uiteindelijk zou dit gepubliceerd worden onder de naam Die Moderne – Ein unvollendetes Projekt (1990).
Samenlevingen zijn voor Habermas "modern" wanneer zij het traditionele wereldbeeld - vaak gefundeerd op religieuze elementen - hebben losgelaten, samen met de mogelijkheid om hierop een normatieve standaard of levenswijze te baseren en daarbij in te zien dat zijzelf als maatschappij instaan voor het scheppen van de normativiteit. Om zichzelf te rechtvaardigen en te bepalen is het dus noodzakelijk dat er een nieuw principe wordt ontwikkeld dat de samenbindende taak, die vroeger door de religie werd bekleed, vervangt. Volgens Habermas had de Duitse filosoof
als eerste het probleem van de zelfbepaling van de moderne maatschappij als filosofisch probleem ontdekt.
In de loop van de geschiedenis werd het echter duidelijk - met als hoogtepunt
- dat de rationaliteit gecentreerd op het subject een tendens tot het verabsoluteren van de doel-middelrationaliteit in zich had. De naar zelfverwezenlijking zoekende moderniteit moet volgens deze filosofen daartoe gebracht worden dat ze deze
van de verlichting erkent. Zij moet deze steeds opkomende conflicten in de vooruitgang leren bekritiseren en kritisch te analyseren. Op deze wijze lijkt het dus met het huidige conceptuele apparaat onmogelijk om dit probleem van de moderne zelfverwezenlijking en zelfrechtvaardiging op te lossen.
Volgens Habermas speelt vooral de Duitse filosoof
hierin een belangrijke rol: het was Nietzsche die al vroeg het hele Hegeliaanse project van de moderniteit met zijn bijtende kritiek op de rationaliteit leek te ondergraven. Het probleem is wel dat, volgens Habermas, Nietzsche in zijn werk tussen twee verschillende strategie?n schommelt: enerzijds probeert hij af te zien van de filosofie en het verarmde waarheidsbegrip vanuit zuivere machtsrelaties te begrijpen via
methodes om zo tot een positieve wetenschap te komen. Anderzijds blijft Nietzsches denken echter nog wel in zijn kern filosofie, omdat Nietzsche niet wil afzien van een filosofische kritiek op de rede die, ondanks dat zij de filosofie in haar fundamenten ondergraaft, er zelf niet los van komt.
In deze Nietzscheaanse traditie plaatst Habermas ook de filosofen ,
en . De Heideggeriaanse "" - en haar "gramatologische" equivalent bij Derrida - blijven volgens Habermas een omgekeerd fundamentalisme, dat er niet in slaagt los te komen van de traditionele
en kan dus ook geen werkelijke overwinning ervan bewerkstelligen. Ook Foucault, en zijn
toepassing van Nietzsche, slaagt er, vanwege zijn historische machtstheorie, niet in om los te komen van de metafysica: macht blijft het grondprincipe van zijn filosofie.
Habermas concludeert dan ook dat het verderzetten van het Hegeliaanse programma om tot een zelfbepaling van de moderniteit vanuit de rede te komen nog steeds mogelijk en zelfs wenselijk is. Doch hij stelt dat, wil dit gebeuren, het wel op een radicaal andere wijze moet gebeuren. Het moet niet vertrekken vanuit een subjectgecentreerde rede, maar daarentegen vanuit een "communicatieve rede" als fundament.
Bij de voorgestelde oplossing van Habermas in zijn magnum opus, het aanwenden van de communicatieve rationaliteit, was het in zekere zin nog wat vaag en onduidelijk hoe dit net concreet moest gebeuren. Later zal hij in zijn werk Faktizit?t und Geldung (1992) duidelijker zijn en het rechtssysteem als oplossing aanbieden. Binnen de moderne seculiere maatschappij, die zich niet meer kan funderen op religie of op een bepaalde , kan de macht haar legitimiteit enkel verkrijgen vanuit het recht. Habermas acht de publieke sfeer in staat om via, wat hij noemt, hun "communicatieve macht" invloed uit te oefenen op het politiek systeem. Het recht kan volgens Habermas zo de unieke brugfunctie tussen systeem en leefwereld innemen. Het recht bestaat immers zelf uit enerzijds een feitelijke kant: het spreekt over het feitelijke en straft de personen die deze wetten niet opvolgen. Anderzijds is het normatief, en op die wijze ook sterk ingebed in de leefwereld omdat immers alle wetten gefundeerd zijn op een zekere normatieve geldigheid, die volgens Habermas dan ook het product moet zijn van een rationele discussie. Het recht kan dus via zijn normatieve aspect, dat ingebed is in de leefwereld, de grenzen van het systeem vastleggen en zo de kolonisering tegengaan.
Verder bouwend op zijn eerder uiteengezette
zet hij in dit werk zijn
verder uiteen. Habermas pleit voor een nieuw
in het recht, die de gebreken van zowel het liberale als het republikeinse paradigma overstijgt. Het liberale paradigma legt een sterke nadruk op de rechten van het individu, het , maar verliest zo de collectiviteit uit het oog. De republikeinse variant heeft net het omgekeerde probleem: hier dreigt het individu geheel opgeslorpt te worden door het collectief en ligt er een te sterke nadruk op het . Habermas' alternatief tracht de positieve kanten van beide te combineren en hun gevaren te vermijden: hij stelt dat in feite het burgerlijk en politiek recht onderling afhankelijk zijn en dus niet zonder elkaar kunnen bestaan noch tot stand komen.
Hoewel Habermas geplaatst kan worden in de , ziet hij nog plaats voor religie in de maatschappij. De hedendaagse postseculiere maatschappij wordt immers gekenmerkt door
met betrekking tot geloofsopvattingen. Inzichten van Habermas hierover zijn in het Nederlands vertaald als Geloven en weten - En andere politieke essays (2009).
Habermas stelt dat door de religieuze revival godsdienst geen verdwijnend verschijnsel is en men kan stellen dat we in een postseculiere wereld leven. Een wereld zonder
kan zo als een terugval in de achterlijkheid beschouwd worden. In tegenstelling tot kardinaal
() ontkent hij wel dat de democratische
een fundament nodig heeft, dat voorafgaat aan de democratie zelf onder de vorm van een goddelijke sanctie. Anderzijds stelt hij dat in de
(zie ) morele gevoeligheden bewaard zijn gebleven, die ook krachtig verwoord worden.
voor Die neue Unübersichtlichkeit
van de universiteit van Kopenhagen
2003 Preis Von Asturien Sozialwissenschaften
(ter waarde van 50 miljoen Yen)
(520.000 euro)
(50.000 euro)
- Das Absolute und die Geschichte: Von der Zweisp?ltigkeit in Schellings Denken
- Student und Politik. Eine soziologische Untersuchung zum politischen Bewusstsein Frankfurter Studenten
- Strukturwandel der ?ffentlichkeit (Engelse vertaling in 1989: The structural transformation of the public sphere: An inquiry into a category of Bourgeois society)
- Theorie und Praxis
- Erkenntnis und Interesse
- Technik und Wissenschaft als ‘Ideologie’
- Protestbewegung und Hochschulreform
- Zur Logik der Sozialwissenschaften
- Theorie der Gesellschaft oder Sozialtechnologie. Was leistet die Systemforschung? (met )
- Philosophisch-politische Profile
- Kultur und Kritik
- Legitimationsprobleme im Sp?tkapitalismus
- Zur Rekonstruktion des Historischen Materialismus
- Politik, Kunst, Religion. Essays über zeitgen?ssische Philosophen.
- Theorie des kommunikativen Handelns (Engelse vertaling in 1983: The Theory of Communicative Action)
- Kleine politische Schriften I–IV
- Moralbewusstsein und kommunikatives Handeln
- Vorstudien und Erg?nzungen zur Theorie des kommunikativen Handelns
- Die neue Unübersichtlichkeit. Kleine Politische Schriften V
- Der philosophische Diskurs der Moderne
- Eine Art Schadensabwicklung. Kleine Politische Schriften VI
- Nachmetaphysisches Denken. Philosophische Aufs?tze
- Die nachholende Revolution. Kleine politische Schriften VII
- Die Moderne – Ein unvollendetes Projekt. Philosophisch-politische Aufs?tze
- Erl?uterungen zur Diskursethik
- Texte und Kontexte
- Vergangenheit als Zukunft? Das alte Deutschland im neuen Europa? Ein Gespr?ch mit Michael Haller
- Faktizit?t und Geltung. Beitr?ge zur Diskurstheorie des Rechts und des demokratischen Rechtsstaates (Engelse vertaling in 1996: Between Facts and Norms)
- Die Normalit?t einer Berliner Republik. Kleine Politische Schriften VIII
- Die Einbeziehung des Anderen. Studien zur politischen Theorie
- Vom sinnlichen Eindruck zum symbolischen Ausdruck. Philosophische Essays
- Die postnationale Konstellation. Politische Essays
- Wahrheit und Rechtfertigung. Philosophische Aufs?tze
- Zeit der ?berg?nge. Kleine Politische Schriften IX
- Die Zukunft der menschlichen Natur. Auf dem Weg zu einer liberalen Eugenik?
- Kommunikatives Handeln und detranszendentalisierte Vernunft
- Der gespaltene Westen. Kleine politische Schriften X
- Zwischen Naturalismus und Religion. Philosophische Aufs?tze
- Ach, Europa. Kleine politische Schriften XI.
- Philosophische Texte
- Zur Verfassung Europas. Ein Essay
(en) "" in
Bronnen, noten en/of referenties
Dit artikel of een eerdere versie ervan is (gedeeltelijk) vertaald vanaf , die onder de licentie
valt. Zie de
de Jong, Mart-Jan, Grootmeesters van de Sociologie, Uitgeverij Boom, Amsterdam/Meppel, 1997.
Zuckert, Catherine H., Political Philosophy in The Twentieth Century - Authors and Arguments, Cambridge, Cambridge University Press, 2011.
Habermas, Jürgen, Between Facts and Norms, Polity Press, Cambridge, 1996.
Bohman, James & Rehg, William, "", The Stanford Encyclopedia of Philosophy, 2011. Bezocht op 11-05-2012.
"" Encyclopaedia Britannica. Encyclopaedia Britannica Online Academic Edition, Encyclopaedia Britannica Inc., -2012.
in Kunneman, Harry & Munnichs, Geert & van Gelder, Frederik, Denkers van Nu, Veen magazines, Diemen, p. 182.
"", The European Graduate School, bezocht op 12-05-2012.
Zuckert, Catherine H., Political Philosophy in The Twentieth Century, p. 242.
Wellmer, Albrecht, Communications and emancipation. Reflections on the linguistic turn in critical theory in O’Neill, John, On Critical Theory, Seabury Press, New York 1976, p. 230–265.
Outhwaite, William, , Polity, 2009, p. 84.
Habermas, Jürgen, Wege der Detranszendentalisierung. Von Kant zu Hegel und zurück in Wahrheit und Rechtfertigung. Philosophische Aufs?tze. Erweiterte Ausgabe, Frankfurt am Main, 2004, p. 186–229.
Habermas, Jürgen, "Treffen Hegels Einw?nde gegen Kant auch auf die Diskursethik zu?" in Erl?uterungen zur Diskursethik, p. 11.
Habermas, Jürgen, Transzendenz von innen, Transzendenz ins Diesseits in Texte und Kontexte, Frankfurt am Main, 1991, p. 149.
Habermas, Jürgen, Die Einbeziehung des Anderen. Studien zur politischen Theorie, Frankfurt am Main, 1999, p. 12.
Habermas, Jürgen & Lawrence, Frederich (vertaling), The Philosophical Discourse of Modernity, Cambridge, Mass., The MIT Press, 1987, p. 85.
Abdollah Payrow Shabani, , University of Ottawa, bezocht op 07-05-2012.
Zie de categorie
voor mediabestanden over dit onderwerp.
: Verborgen categorie?n:}